Veilig werken is niet voor iedereen de norm

Hoe creëer je een veilige werkomgeving waar iedereen aan meewerkt?

Donderdag 25 april 2019 | Leestijd: 9 minuten | Silvie van de Haterd

Het levert iedere leidinggevende of veiligheidskundige regelmatig kopzorgen op: veilig werken heeft bij de medewerkers vaak geen prioriteit tijdens de dagelijkse werkzaamheden. En dat maakt het terugdringen van het aantal incidenten lastig. Waar gevaar duidelijk zichtbaar is, en de gevolgen meteen voelbaar zijn, is men eerder bereid om de juiste maatregelen te treffen. Maar daar waar het gevaar indirect is en de gevolgen pas op langere termijn merkbaar zijn, is het een uitdaging om veilig werken tussen de oren te krijgen. Met de juiste methodes is veilig werken voor iedereen haalbaar, je moet alleen de juiste knoppen in het brein vinden om op te drukken. 

Wie is er vandaag naar het werk gegaan met de intentie om een ongeval te veroorzaken?

Het antwoord op die vraag is waarschijnlijk: niemand. Net zoals niemand de weg op gaat met de intentie om een ongeluk te veroorzaken. Toch gebeuren er dagelijks bedrijfsongevallen, waarbij een deel veroorzaakt wordt door het niet (juist) opvolgen van regels of protocollen. Door het niet dragen van de juiste beschermende kleding bijvoorbeeld of het niet gebruiken van de juiste hulpmiddelen. Gedrag waarmee willens en wetens het risico genomen wordt dat er een incident kan gebeuren. Onbewust lopen we dus iedere keer bij het niet opvolgen van de regels het risico om een ongeval te veroorzaken.

De meest voorkomende methode om veiligheid over te brengen, is door instructies en voorlichting te geven over regels en protocollen. Uit de praktijk blijkt echter dat het sturen op regels vaak niet werkt. Je kunt nog zoveel voorlichting geven en nog zoveel hameren op regels, maar als men het belang zelf niet inziet, dan zullen zij snel weer in hun oude gewoontes terugvallen. Je zult dus andere maatregelen moeten treffen. Hiervoor is een stukje psychologie erg handig; als je de juiste knoppen in het brein weet in te drukken, kun je het gewenste gedrag wél tussen de oren krijgen.

Is jouw veiligheid geen schijnveiligheid?

Een veel gebruikte manier om veilig werken af te dwingen, is het bestraffen van ongewenst gedrag.  Aan de ene kant vinden werknemers het normaal dat er een straf volgt op bijvoorbeeld het werken zonder beschermende kleding. Anderzijds vindt men dat deze straf niet voor hen moet gelden. Want als zij het risico nemen, dan hebben ze daar een goede reden voor (aldus de werknemer). Denk hierbij aan excuses als ‘het lag niet in de buurt, het was maar voor heel even, ik heb het al zo vaak zo gedaan, mij overkomt zoiets niet, we werken al jaren zo’ etc. Maar denk ook aan opmerkingen als: ‘maar mijn collega’s doen het ook zo’ of ‘maar mijn leidinggevende draagt ook geen helm’. Waarom doen we dit toch? Hier komen we verderop in dit artikel op terug.

Allereerst terug naar straffen. Mensen vinden eigenlijk dat ze niet gestraft moeten worden, aangezien ze heel goed weten waar ze mee bezig zijn. Besluit je als organisatie om wel straffen uit te delen, dan lijkt het misschien dat men gewenst gedrag gaat vertonen én dat er dus veiliger gewerkt wordt. Helaas is er in deze situatie vaak sprake van schijnveiligheid: men gaat zich zo gedragen om geen straf te krijgen, niet omdat ze ervan overtuigd zijn dat het de veiligheid ten goede komt. En wat gebeurt er als er geen leidinggevende te bekennen is? Juist, dan dansen de muizen (zonder bescherming) op tafel!

Dit zie je in het verkeer ook; veel mensen dragen alleen een gordel als ze de politie in de buurt zien. Of dragen alleen een gordel als ze de snelweg op gaan, want binnen de bebouwde kom gebeurt niets ernstigs, toch? Er zijn genoeg voorbeelden van iets doen omdat er anders een straf op staat, niet omdat het veiliger voelt.

We doen graag wat anderen doen

Een veelgehoord excuus voor het niet vertonen van gewenst en veilig gedrag, is dat anderen het ook niet doen. Hoewel het wellicht kinderachtig klinkt, is kuddegedrag heel menselijk. Vrijwel iedereen wil ‘erbij’ horen, populair zijn en niet alleen hoeven lunchen. Dus als collega’s of leidinggevenden hun hesje en helm laten hangen als ze de bouwplaats op lopen, voelen anderen zich niet echt geroepen om dit wel aan te doen. Dan krijg je de opmerkingen als ‘maar hij doet het ook niet’.

Wist je dat je dit sociale gedrag kunt beïnvloeden waardoor je mensen zover kunt krijgen dat ze, uit zichzelf, het gewenste gedrag gaan vertonen? Nu hoor ik je denken: hoe dan? Dit kan op twee manieren. Allereerst is het zaak dat degenen met een voorbeeldfunctie, dus leidinggevenden maar ook management en directie, altijd het gewenste gedrag vertonen. Dus komt een manager kijken op een bouwplaats, ook al duurt dit maar een paar minuten, dan dient hij een helm op te zetten, veiligheidsschoenen aan te doen én een veiligheidshesje aan te trekken. Goed voorbeeld doet nu eenmaal volgen, zo werkt dat met kuddegedrag.

Maar dan ben je er nog niet. Wil je het écht laten beklijven, dan moet je zorgen dat het gewenste gedrag cool wordt. Wederom kijkend naar het verkeer, dan zie je dat campagnes om veilig verkeer te stimuleren, tegenwoordig ook steeds vaker deze aanpak hanteren. Als jij de Bob bent, dan ben je de held van je vriendengroep. Jij zorgt dat iedereen veilig thuis komt. In plaats van het watje dat niet drinkt, ben jij ineens die coole gast die nee zegt tegen een biertje! Zodra jij ervoor kunt zorgen dat de populaire collega’s het gewenste gedrag vertonen, zal de rest makkelijker het voorbeeld gaan volgen.

Een ander voorbeeld van sociaal wenselijk gedrag stimuleren, is nudging. Dit zijn kleine aanwijzingen in de omgeving die uitlokken om het juiste te doen. Zo leidt het plakken van een vliegje in een urinoir ertoe dat mannen beter mikken, het bespaart Schiphol 20% schoonmaakkosten op jaarbasis. Ook een paar ogen die je aan lijken te kijken en geplakt zijn naast het verzoek om je eigen dienblad op te ruimen, leidde tot een daling van 35% naar 20% niet opgeruimde tafels in een kantine. Nudging, het duwtje in de rug, kun je ook bewerkstelligen door de suggestie te wekken dat iemand niet alleen of anoniem is. Bijvoorbeeld door het dragen van naamkaartjes of het ophangen van spiegels.

Iedere dag is complimentendag!

Pavlov onderzocht hoe gedrag van een hond (kwijlen) wordt beïnvloed door een bepaalde actie. Honden gaan kwijlen bij het zicht (of de geur) van voer. Pavlov speelde geluid af voordat de hond voer kreeg, waardoor de hond op een gegeven moment zo geconditioneerd was dat hij ging kwijlen bij het horen van het geluid. Het geluid betekende voor de hond namelijk dat er snel voer zou volgen. Zo leerde hij de hond dus aan dat het vertonen van bepaald gedrag (kwijlen als hij een bepaald geluid hoort) beloond wordt met voer. En hoewel de meningen verdeeld zijn of dit bij mensen ook zo werkt, is het tot op zekere hoogte wel bewezen. Als je beloond wordt, ben je nu eenmaal eerder geneigd om gewenst gedrag te vertonen.

Maar is het dan niet net als met straffen dat je schijnveiligheid creëert? Indien de beloning bijvoorbeeld bestaat uit geld, kan dat zeker het geval zijn. Bijvoorbeeld bij het uitreiken van een bonus als er geen incidenten zijn geweest. Dan creëer je namelijk een cultuur waarbij incidenten mogelijk niet (meer) gemeld worden. Dat staat haaks op wat je wilt bereiken. Wat wél werkt, is gewenst gedrag belonen door een compliment of schouderklopje. Doe je dit ook nog eens waar anderen bij zijn, dan sla je twee vliegen in één klap. Dan pak je namelijk ook het sociale aspect beet, noem het groepsdruk. Want iedereen wil horen dat hij/zij iets goed doet, niemand is daar echt immuun voor.

Gevaren die je niet ziet zijn het gevaarlijkst

Hoe tastbaarder het gevaar is, hoe minder moeite mensen hebben met het treffen van de bijbehorende maatregelen. Een brandweerman zal nooit uitrukken zonder zijn beschermende kleding, helm en andere maatregelen. Maar als het gevaar abstract is, dat wat we niet direct zien of waarvan de gevolgen niet direct te voelen zijn, dan hebben we de neiging om het te bagatelliseren. Denk bijvoorbeeld aan stralingsgevaar. Mensen vinden dit vaak abstract en een ver-van-mijn-bed show, en zullen meer moeite hebben om maatregelen te nemen. Hoe verder weg de effecten zijn, hoe moeilijker het dus is om mensen ervan te overtuigen dat ze veiligheidsmaatregelen moeten treffen. Ook zijn mensen vaak makkelijk overmoedig, we noemden het al eerder; de gedachte dat het jou niet overkomt.

Hoe hard het ook klinkt: als er iets ernstigs gebeurt met een collega, of als je zelf een (bijna-)incident meemaakt, word je voorzichtiger. Dit effect werkt echter tijdelijk, zodra we gewend zijn aan de aanwezigheid van gevaar, zien we het als minder gevaarlijk.  Wel kun je deze incidenten gebruiken voor het creëren van awareness. Door de kracht van herhaling, blijft het actueel én blijft het beter hangen.

Om terug te komen op die eerder genoemde autogordel; op de Facebookpagina van Politie Nederland staat een aangrijpend en emotioneel blog over de gevolgen van het niet (juist) dragen van een gordel. Een bericht dat je enorm raakt en waaronder je legio reacties leest van mensen die zeggen: ‘en nu ga ik ook opletten dat ik de gordel juist ga dragen’. Maar hoe lang dit effect aanhoudt? Waarschijnlijk dus niet zo heel lang als er geen opvolging plaatsvindt.

Zo krijg je veilig werken wél tussen de oren

Moeten we dan maar accepteren dat mensen gewoon niet veilig lijken te willen werken? Het is niet raar dat mensen, ondanks alle waarschuwingen en voorlichting, niet veilig lijken te willen werken. Mensen zijn naast kuddedieren ook gewoontedieren. Alleen vertellen wat ze moeten doen, vooral als dat afwijkt van hoe ze iets deden of doen, blijft niet hangen. Zoiets beklijft pas na een keer of vijf herhalen. Maar zelfs dan is voorlichting enkel een ondersteunende methode.

Het gevaar tastbaar maken werkt beter, maar is vaak slechts tijdelijk. Vooral als het gevaar of de gevolgen niet concreet zijn, of pas op lange termijn merkbaar zijn, is het lastig om mensen hiervan te overtuigen. Het ongemak (extra tijd dat het kost) en andere randzaken, zijn vaak belangrijker dan de veiligheid.

Maar wat werkt dan wel? Wat het beste werkt is inspelen op twee zaken waarop het menselijke brein positief reageert, namelijk: belonen en de sociale norm. Niemand wil het buitenbeentje zijn, en iedereen is gevoelig voor het krijgen van complimenten. Als je deze twee zaken kunt aanpakken, en daarnaast voorlichting blijft geven/herhalen (plus het gevaar steeds opnieuw laat zien), dán kan je succesvol zijn!

Leer van incidenten

Bedenk wel dat absolute veiligheid een utopie is. Het is nooit haalbaar om 100% incidentvrij te werken. Maar het streven is wel om incidenten zoveel mogelijk te beperken. En komen ze dan toch voor, zorg er dan voor dat het melden makkelijk en snel gaat zodat er maatregelen getroffen kunnen worden die eventuele toekomstige incidenten kunnen voorkomen. Probeer daarnaast ook een incidentanalyse toe te passen. In verschillende analyses bepaal je namelijk ook welk menselijk handelen een rol heeft gespeeld. En op basis daarvan kun je dan weer maatregelen nemen.

Wil je weten hoe een incidentanalyse precies voor je kan werken? Neem dan contact op met onze experts. Zij denken graag met je mee over de mogelijkheden.

Dit vind je wellicht ook interessant: